Memlük ve Osmanlı Mısırı’nda Peyzaj Dönüşümlerine Bakış: EGYLandscape Projesi

Blog Yazısı: Emihan Kabataş, Marmara Üniversitesi DBB Merkez Stajyeri ve Tarih Bölümü Öğrencisi

 

 

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Dijital Beşeri Bilimler alanında her geçen gün artan önemiyle birçok çalışma ve projede kullanılmaktadır. 13-18. yüzyıllar arasında Mısır’daki yer ve peyzaj dönüşümlerini keşfetmeyi amaçlayan EGYLandscape de CBS'nin kullanıldığı en güncel örneklerden biri. EGYLandscape’in en önemli amacı ve ortaya koyduğu sonuç, merkezine aldığı kaynakları kullanarak bunlardan elde edilen bilgiyi bir harita üzerinde coğrafi olarak referanslamak.

 

EGYLandscape'in bu temel amacının temsil edildiği WebGIS, geç ortaçağ (13. ila 15. yüzyıllar) ve modern (19. ila 20. yüzyılın ortaları) dönemlere ait metin kaynaklarını, son iki yüzyıl için mevcut olan kartografik kaynaklarla birleştirerek, toplanan metin bilgilerini bir harita üzerinde coğrafi olarak referanslıyor. Ortaçağ metin kaynakları, temel idari birimlerin kapsamlı bir listesini sunmakta ve kendi dönemlerindeki idari statülerini belirtmekte, böylece proje bu kaynaklar aracılığıyla Mısır'da toprak yönünden kapsamlı bir panaroma sunuyor. Ayrıca WebGIS aracı, kullanılan kaynaklardaki ve dolayısıyla ilgili zaman dilimlerindeki tüm bilgileri tek bir yerde birleştirerek yedi yüzyıl gibi bir süre boyunca Mısır kırsalının coğrafyasını keşfetmeye imkân tanıyor. EGYLandscape projesi, Centrum für Nah-und Mittelost-Studien, Philipps Universität Marburg, Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) ve Institut de recherches sur les mondes arabes et musulmans (Iremam - UMR 7310) tarafından yürütülmüştür. Ayrıca Kahire'de bulunan Institut français d'archéologie orientale (IFAO) tarafından da desteklenmiştir.

 

Tarihsel bir bölgenin dijital olarak haritalanması işlemi, içinde birçok zorluklar barındıran bir işlemdir. Bu zorluklarla baş etmek amacıyla araştırmacılar çeşitli metotlara başvurabilirler. EGYLandscape projesinde de Mısır kırsalının haritalanması ve coğrafi bilgi sisteminde ifade edilmesi, coğrafi/fiziksel gerçeklikler ve idari birimler olarak yerleşimler arasında ayrım yapılmasını gerektirmiştir. Ayrıca kaynaklar arasındaki çatışmalar ve eski yerleşimlerin tespiti de önemli zorluklardan biri olarak öne çıkar. Bu durumda projenin başvurduğu tarihi yerleşim tespit yöntemi, eldeki en yeni tarihli veriyi göz önünde bulundurarak geçmişe doğru tarama yapmaktır. Yani bir yerleşim yerinin (nahiye, köy, mezra vs.) en güncel kaynaktaki konumu, daha önceki bir kaynakta ispatlı olarak farklı gözükmüyorsa en güncel olan bilgi esas alınmıştır diyebiliriz. Bu bağlamda görülüyor ki projedeki idari sınırları gösteren haritada büyük oranda 1913 Survey of Egypt haritaları esas alınmıştır. Fakat bunun, idari sınırların tespitinde tarihsel gerçekliğin sağlamlığına dair büyük bir soru işareti getirdiği, aynı zamanda bunun varlığı tartışmalarına da gebe olduğu açıktır. Öte yandan ortaçağ metin kaynakları, istisnai bir kaynak olan Nablûsî hariç yalnızca idari birimlerle ilgili bilgilerde kullanılmıştır.

Haritaya veri girişini hatasız şekilde sağlamak ve aynı zamanda kullanımına katkı sunmak için dijital haritalandırma işlemlerinde genellikle kimlik kodu verme yöntemlerine başvurulur. EGYLanscape WebGIS’te de haritada sunulan her bir yere veya toponime, benzersiz bir kimlik kodu atanır. Öte yandan bir yerle ilgili isimler (varyantlar dahil), idari statüsü ve fiziksel varlığını kısaca tanımlayan bir tür dahil olmak üzere bir dizi standardize bilgi mevcuttur. Bu kısımdaki her türlü bilgi WebGIS arayüzünün sol tarafında açılacak bir pop-up sekme ile takip edilebilir. Ayrıca kimlik kodunun yanı sıra, bu bilgilerin her biri alındığı kaynakla (metinsel veya kartografik) bağlantılı veri olarak işlenmiştir, böylece ilgili yerin zaman içindeki gelişimini takip etmek bu sayede mümkündür. Aşağıdaki örnek görsel (Ek.3) anlatılanları açıklamaya yardımcı olabilir.

 

EGYLandscape, proje için çift taraflı bir veritabanı oluşturmak amacıyla iki tür kaynak çeşidine başvuruyor. Bu iki tür kaynak çeşidinden ilki olan kartografik kaynaklar; Atlas de la Description de l’Égypte, Survey of Egypt 1:50,000 topografik haritaları, OpenStreetMap, Satellite Imagery olarak öne çıkıyor. İkinci kaynak çeşidi olan metinsel kaynaklar ise ibn Memmâtî’nin Kitab-ı Ḳavânînü’d-devâvîn, ibn Nablûsî’nin Târihû’l Feyyûm, ibnü’l Ci’ân’ın el-Tuhfe, Survey of Egypt 1:50,000 topografik haritaları, Muhammed Remzi’nin el-Kâmûs’u olarak sayılabilir. Kartografik kaynaklardan Atlas gibi kaynaklar yerleşim yerlerine dair tespit ve altlık harita görevlerini görürken OpenStreetMap gibi kaynakların daha çok altlık harita servisine yönelik olduğunu söylemek mümkün. Öte yandan daha önce de belirttiğimiz gibi Nablûsî hariç kaynaklar genel itibariyle yalnızca idari birimlere dair bilgi amaçlı kullanılıyor. Kaynakların her biri hakkındaki detaylı bilgiye proje web sitesinden ulaşmak mümkün.

Netice olarak EGYLandscapes projesi ve WebGIS, Mısır tarihi için önemli bir zaman aralığına dair değerli bir yardımcı kaynak/çalışma olarak kabul edilebilir. Proje, esas aldığı zaman aralığında Mısır kırsalına dair birçok bilgiyi, içerisinde olduğu evrim perspektifine de sahip olarak göstermek bakımından birçok çalışmaya hizmet edebilecek mahiyette. Yani ilgililer, proje aracılığıyla Mısır kırsalının ve peyzajının dönüşümüne dair temel fikir sahibi olabilir yahut tekil ya da çoğul ölçekte toponimlere dair hızlıca bilgiye erişebilirler. Fakat daha önce de değindiğimiz gibi alana dair birtakım soru işareti halen canlılığını korumaktadır.

Projenin Tanıtım Videosu